Watertorenprijs 2024: Leerdam
Met veel respect voor de kwaliteiten en optimaal gebruikmakend van de mogelijkheden van de toren realiseerde de eigenaar Michiel van der Kley een woning, kantoor en werkruimte. Op het terrein aan de voet van de toren legde hij een aantrekkelijke groene buitenruimte aan. Door de plaatsing van een grote raampartij die aansluit bij de architectuur van de toren is in één klap de gehele onderbouw van daglicht voorzien. Daarmee zijn de basiscondities aanwezig om de hoger gelegen ruimten in de toren te kunnen benutten. We hebben veel waardering voor de aanpak van de eigenaar. De organische manier van ontwikkelen waarbij gaandeweg de ruimtes een functie kunnen krijgen in overeenstemming met de ruimtelijke behoefte en de financiële mogelijkheden van de gebruiker in combinatie met de kwaliteiten van de toren zien we als veelbelovend.
De toren van Leerdam is gebouwd in 1929 door bouwbedrijf Visser & Smit en ontworpen door de directeur Arie Visser. Het is zijn magnum opus. Hij heeft een hoogte van ruim 50 meter en bevat een betonnen holbodemreservoir met een inhoud van 500 m3. De karakteristieke toren is beeldbepalend voor de skyline van Leerdam. De ingrepen sluiten aan bij de robuuste architectuur. Ook in het interieur wordt passend gereageerd op de aanwezige industriële uitstraling en de ruimtelijke hoedanigheid. Vrijwel overal is het oorspronkelijke karakter voelbaar aanwezig. Uit de herbestemming spreekt gevoel voor de kwaliteit van de combinatie van de nieuwe functie en de bestaande context. De watertorenprijs wordt toegekend voor de gerealiseerde ingrepen én de gevolgde strategie. De wijze waarop de planvorming zich ontwikkelt op basis van de wederzijdse inspiratie vormt een beloftevol uitgangspunt voor mogelijke toekomstige ontwikkelingen.
Ingrepen, toegevoegde waarde
De grote kracht van de herbestemming van de watertoren van Leerdam zit hem in de trefzekere strategie. De eerste stappen die gezet zijn vormen de opmaat voor een mogelijke verdere invulling in de loop van de tijd. De eigenaar maakt effectief gebruik van de aanwezige kwaliteiten zoals een mooie entreeverdieping en een bruikbare kantoorverdieping die in het verleden ook als raadzaal is gebruikt. De verdiepingen daarboven beslaan tot de lekvloer onder het reservoir in totaal een hoogte van ruim 20 meter. Over deze volledige hoogte is in de westgevel een enorme pui aangebracht, passend in het stramien van de betonnen draagconstructie van de watertoren. De ruimte is opgedeeld in drie verdiepingen, elk zo'n zes meter hoog. Op de tweede verdieping, direct boven het kantoor is een woonruimte en een keuken gerealiseerd met een slaapkamer en een badkamer in een insteekverdieping. De twee enorme verdiepingen daarboven zijn door de pui alvast voorzien van daglicht, waarmee een uitstekend uitgangspunt voor een verdere invulling is gerealiseerd. Eén verdieping wordt alvast gebruikt als werkplaats cq. laboratorium waarin momenteel gewerkt wordt aan een installatie met een groot driedimensionaal object. Verder naar boven zijn de originele ruimtes te ervaren, zoals een indrukwekkende lekvloer onder het koepelvormige plafond dat gevormd wordt door de bodem van het reservoir.
Strategie
Juist de stapsgewijze aanpak gebaseerd op de aanwezige kwaliteiten biedt veel perspectief. Er is niet direct een groot budget nodig om de herbestemming te realiseren. De investering kan over langere tijd worden gespreid. Daarnaast is er tijd om een concept te ontwikkelen dat mede wordt beïnvloed door de ervaring van het gebruik van de eerdere fases. Bij veel andere herbestemmingsprojecten die we voorbij zien komen legt de realisatie van de complete herbestemming van de toren een dusdanig beslag op ruimte en middelen dat veel kwaliteiten van de bestaande toren verloren gaan. De druk van een verdienmodel noopt vaak tot een maximalisatie van het bruikbare ofwel verhuur- of verkoopbare oppervlakte ten koste van de bestaande kwaliteiten. Watertorens zijn vaak al een eeuw oud, bij een zorgvuldig hergebruik kunnen ze nog best een eeuw meegaan. Ook dat gegeven past uitstekend bij de strategie die ontwikkeld is door de eigenaar van de Leerdamse watertoren en waarbij in het proces ruimte is voor reflectie.
Respect voor de originele kwaliteiten
De toren is sterk verbonden met de geschiedenis van Leerdam. De gemeente speelde een belangrijke rol bij de bouw en de instandhouding van de toren. Het ambitieuze ontwerp van Arie Visser werd door hem op verzoek van de burgemeester voorgelegd aan de aartsvader van de moderne Nederlandse bouwkunst H. P. Berlage en H. van der Kloot Meyburg. Na wijziging van enkele details keurden ze het plan goed. In de jaren dertig van de vorige eeuw werd de kantoorruimte ingericht als raadzaal, wat door de landelijke pers niet onopgemerkt bleef. Omdat de gemeente de kwaliteit van de toren voor Leerdam in het begin van deze eeuw net op tijd inzag heeft de gemeente zich terecht ingezet om de door drinkwaterleidingbedrijf Oasen aangevraagde sloop te voorkomen door in 2012 de sloopvergunning te weigeren. Plannen van een projectontwikkelaar om de toren ingrijpend te verbouwen tot hotel zijn gelukkig niet tot uitvoering gekomen. De toren van Leerdam wordt gekenmerkt door een karakteristieke, stoere architectuur en domineert met zijn hoogte van ruim 50 meter de wijde omgeving. Het kenmerkende silhouet bepaalt de skyline van Leerdam. De toren is het magnum opus van Arie Visser de ontwerper en directeur van het uitvoerend bouwbedrijf Visser en Smit. Het is de laatste toren die gebouwd werd door het familiebedrijf dat in de regio tussen 1900 en 1929 23 torens ontwierp en bouwde.
De meeste torens waren onopvallend, traditioneel geconstrueerd met baksteen en stalen reservoirs en ook zonder architectonische pretentie. Dat verandert als Arie Visser het roer in handen neemt. In 1914 introduceert hij het eerste betonnen reservoir in de torens van Visser en Smit en gaandeweg ontwikkelt hij een eigen architectuurtaal. Bij de toren van Leerdam speelt het uiterlijk een belangrijke rol. Wellicht gestimuleerd door de gemeente en de directie van het waterleidingbedrijf, dat geleid werd door een familielid, ontwerpt hij een toren met een eigenzinnig uiterlijk. Arie Visser schrijft over zijn ontwerp dat hij streeft naar een eenvoudige, eerlijke vormgeving. Hij zoekt qua kleur en silhouet aansluiting bij de fleurige omgeving en kiest voor een tienhoekige plattegrond omdat het getal vijf, en ook tien, in het planten- en dierenrijk veel gevonden wordt. De toren krijgt een krachtig, vrij slank silhouet. De plaats van het reservoir wordt zichtbaar gemaakt door een kleine uitkraging. Daarboven bevindt zich een merkwaardig uitkijktorentje van twee verdiepingen met een tentdak met een betonnen beëindiging. Halverwege het reservoir zit een klein balkon en aan de oostzijde van de toren bevindt zich een forse waterspuwer, net als het balkonnetje door Arie Visser bedoeld als een aantrekkelijk architectonisch object. Aan de voet van de toren wordt een trappenhuis aangebouwd.
In zijn toelichting merkt Arie Visser nog op dat het altijd jammer is dat er in een watertoren zo veel ruimte gevonden wordt waar zo weinig gebruik van wordt gemaakt. Daarom grijpt hij de kans om aan een gedeelte van de beschikbare ruimte een nuttige functie te geven: een magazijn en een rondom van ramen voorziene kantoorruimte. Nu, bijna 100 jaar later, borduurt de herbestemming gretig voort op de ruimtelijke mogelijkheden en de architectuur van de toren. Het volledige potentieel aan gebruiksmogelijkheden dat de toren biedt is nog steeds niet volledig benut. Dat biedt een beloftevol perspectief voor de toekomst.
Criteria
Bij het toekennen van de watertorenprijs aan een herbestemde watertoren worden vier criteria gehanteerd voor het vaststellen van de kwaliteit van de herbestemming: 1 het respecteren van de bestaande kwaliteiten; 2 de meerwaarde van de herbestemming: is er sprake van een toegevoegde kwaliteit die berust op de combinatie van oud en nieuw; 3 de functionaliteit van de herbestemming, ofwel is er sprake van een passende huisvesting voor de nieuwe functie in het herbestemde bouwwerk en tenslotte 4 de duurzaamheid van de herbestemming. De herbestemming van de watertoren van Leerdam scoort hoog op alle criteria en is daarmee een overtuigende winnaar van de watertorenprijs 2024.
TERUG NAAR NIEUWSOVERZICHT